قصاص نفس یعنی چی

قصاص نفس به زبان ساده یعنی اجرای عدالت جان در برابر جان، وقتی کسی عمداً جان دیگری را می گیرد. این حکم در قانون مجازات اسلامی ایران برای قتل عمدی پیش بینی شده و اجرای آن به درخواست اولیای دم بستگی دارد.

همه مون بارها اسم قصاص نفس رو شنیدیم، مخصوصاً وقتی خبرهایی از پرونده های قتل پخش میشه. شاید بعضی ها فکر کنن قصاص همون اعدامه، اما راستش این دو تا با هم فرق های اساسی دارن. این موضوع اونقدر مهمه که دونستن دقیقش می تونه حسابی بهمون کمک کنه تا دید شفاف تری نسبت به یکی از پیچیده ترین و حساس ترین بخش های قانون داشته باشیم.

توی این مطلب، می خوایم قدم به قدم با هم بریم جلو و ببینیم قصاص نفس دقیقاً چیه، چه شرایطی داره، چطوری اجرا میشه و چه تفاوت هایی با بقیه مجازات ها داره. قرار نیست اصطلاحات خشک حقوقی رو بریزیم سرتون؛ هدف اینه که با زبانی ساده و خودمونی، همه ابهامات رو برطرف کنیم تا هر کسی، حتی اگه هیچ اطلاعات حقوقی نداره، بتونه حسابی ازش سر دربیاره و اگه خدای نکرده خودش یا اطرافیانش با چنین مسئله ای درگیر شدن، بدونه اوضاع از چه قراره.

قصاص: از ریشه تا فلسفه اصلیش

بیایید اول از ریشه شروع کنیم. اصلاً کلمه قصاص یعنی چی؟ در لغت، قصاص به معنی تلافی یا پیگیری کردن یه چیزه. مثلاً وقتی می گیم قصه یعنی پیگیری کردن و تعریف کردن ماجراهای گذشته. توی حوزه قانون و حقوق، قصاص یعنی اینکه مجرم دقیقاً به اندازه و متناسب با جرمی که انجام داده، مجازات بشه. یعنی اگه کسی به شما آسیب زد، شما هم حق دارین به همون اندازه بهش آسیب بزنین. البته این فقط یه معنی لغوی و کلیه، توی قانون شرایط خیلی دقیق تری داره.

حالا چرا اصلاً قصاص داریم؟ فلسفه اش چیه؟ توی فقه اسلامی و نظام حقوقی ایران، قصاص چند تا هدف مهم رو دنبال می کنه. اولین و مهم ترینش، برقراری عدالته. وقتی کسی یه جرم سنگین، مثل قتل رو انجام میده، خانواده قربانی حس می کنن که حقشون پایمال شده. قصاص میاد تا این حس عدالت خواهی رو ارضا کنه و به اونا این اطمینان رو بده که کسی نمی تونه بی دلیل جون یا عضو عزیز اونا رو بگیره و بی مجازات بمونه. آیه شریفه ولکم فی القصاص حیاة یا اولی الالباب هم همین رو می گه؛ یعنی توی قصاص، زندگیه برای صاحبان خرد. این جمله نشون میده که قصاص فقط یه انتقام جویی کورکورانه نیست، بلکه راهی برای حفظ نظم و بقای جامعه ست.

دومین هدف، بازدارندگیه. وقتی مجرمین بدونن که با انجام دادن بعضی جرم ها، مجازات بسیار سنگینی در انتظارشونه، احتمال اینکه به سمت اون جرم ها برن، کمتر میشه. قصاص به بقیه هم نشون میده که قانون در برابر جنایت سکوت نمی کنه و هر عملی، عواقب خودش رو داره.

به طور کلی، توی قانون ما دو نوع قصاص اصلی داریم: یکی قصاص نفس که موضوع بحث اصلی ماست و مربوط به زمانیه که جان کسی گرفته شده. دومی هم قصاص عضو که برای زمانیه که به عضو بدن کسی آسیب عمدی وارد شده، مثلاً قطع دست یا پا. اما چون قصاص نفس از همه مهم تر و جدی تره، تمرکز اصلی ما روی همینه.

قصاص نفس یعنی چی؟ یک تعریف کامل و بی حاشیه

خب، بریم سر اصل مطلب. قصاص نفس دقیقاً یعنی چی؟ اگه بخواهیم به زبان قانون بگوییم، ماده ۳۸۱ قانون مجازات اسلامی آب پاکی رو می ریزه روی دست همه و میگه:

«مجازات قتل عمدی، در صورت تقاضای ولی دم و وجود سایر شرایط مقرر در قانون، قصاص و در غیر این صورت، مطابق مواد دیگر این قانون، از حیث دیه و تعزیر عمل می گردد.»

به زبان ساده تر، قصاص نفس یعنی گرفتن جان قاتل در ازای جان مقتول، اون هم با اجازه خانواده مقتول. این مجازات فقط و فقط برای قتل عمدی اعمال میشه و دو تا رکن اساسی داره که اگه هر کدوم نباشه، قصاص نفس هم منتفی میشه:

1. عمدی بودن جنایت: این یعنی قاتل باید با قصد و نیت قبلی، جان دیگری رو گرفته باشه. اگه قتل غیرعمدی یا خطای محض باشه، قصاص نفس اجرا نمیشه که جلوتر مفصل راجع بهش حرف می زنیم.

2. تقاضای اولیای دم: این هم نکته خیلی مهمیه. قصاص نفس یه «حق الناس» به حساب میاد، یعنی حق خانواده مقتوله. اگه اونا نخوان یا از حقشون بگذرن، قصاص نفس اجرا نمیشه.

تصور کنید کسی با برنامه ریزی قبلی و با استفاده از چاقو، جان دیگری را می گیرد. اینجا قصد فعل (استفاده از چاقو) و قصد نتیجه (کشتن) هر دو وجود داره. یا شاید طرف قصد کشتن مستقیم رو نداشته، اما یه کاری کرده که معمولاً جون آدم رو می گیره، مثلاً از ساختمون پرت کرده. این ها همه می تونه تحت عنوان قتل عمد قرار بگیره و اگه اولیای دم بخوان، منجر به قصاص نفس بشه.

چه زمانی میشه قصاص نفس اجرا کرد؟ شرایطش چیه؟

حالا که فهمیدیم قصاص نفس یعنی چی، باید ببینیم چه زمانی میشه این مجازات سنگین رو اجرا کرد. قصاص نفس یه سری شرایط داره که مثل زنجیر به هم وصل شدن. اگه یکی از این حلقه ها پاره بشه، دیگه خبری از قصاص نیست و مجازات ممکنه به دیه یا حبس تبدیل بشه.

عمدی بودن قتل: فرقش با قتل های دیگه چیه؟

همونطور که گفتیم، مهم ترین شرط برای قصاص نفس، عمدی بودن قتله. اما قتل همیشه عمدی نیست. توی قانون ما سه نوع قتل داریم:

• قتل عمد: این همون قتلیه که منجر به قصاص نفس میشه. توی این نوع قتل، قاتل یا قصد کشتن طرف رو داشته (مثلاً با یه اسلحه، مستقیم به قلبش شلیک کرده) یا کاری کرده که می دونسته معمولاً کشنده است، حتی اگه واقعاً قصد کشتن مستقیم رو نداشته باشه (مثلاً طرف رو از بالای ساختمون پرت کرده). همچنین، اگه قصد فعل رو داشته و مقتول هم وضعیت خاصی داشته که باعث شده اون فعل براش کشنده باشه و قاتل هم این رو می دونسته، باز هم قتل عمد محسوب میشه.

• قتل شبه عمد: توی این حالت، قاتل قصد کشتن نداشته، اما عملی رو انجام داده که باعث مرگ شده. مثلاً راننده ای که با سرعت بالا رانندگی می کنه و تصادف می کنه و کسی فوت می کنه. اینجا قصد کشتن نبوده، اما بی احتیاطی باعث مرگ شده. یا مثلاً تو دعوا، یه سیلی زده و طرف به خاطر وضعیت قلبیش افتاده و فوت کرده. اینجا دیگه قصاص نفس اجرا نمیشه و قاتل باید دیه پرداخت کنه.

• قتل خطای محض: این نوع قتل همونطور که از اسمش پیداست، کاملاً اشتباهیه. نه قاتل قصد کشتن داشته و نه عملی که انجام داده، معمولاً کشنده بوده. مثلاً فرض کنید یه نفر داره شکار می کنه، اما تیرش به اشتباه به یه آدم می خوره و اون می میره. اینجا هم قصاص نفس نیست و قاتل باید دیه بده.

پس یادتون باشه، فقط قتل عمدیه که دروازه قصاص نفس رو باز می کنه.

ولی دم کیه و چه اختیاراتی داره؟

گفتیم که قصاص نفس، حق اولیای دم (خانواده مقتول) هست. خب، حالا ولی دم کیه؟ طبق قانون، ولی دم وارثان مقتول هستن، به جز همسر. یعنی پدر، مادر، فرزندان، خواهر و برادر و… اگه مقتول فرزندی داشته باشه، فرزندانش اولیای دم اصلی هستن. اگه فرزند نداشته باشه، پدر و مادرش و به همین ترتیب تا بقیه وراث.

ولی دم سه تا حق اصلی داره:

1. قصاص: می تونه درخواست کنه که قاتل قصاص نفس بشه.

2. عفو یا گذشت: می تونه به طور کامل قاتل رو ببخشه و از حق قصاصش بگذره. این یه حق کاملاً شخصیه و هیچ کس نمی تونه اون رو مجبور به بخشش کنه.

3. صلح بر دیه: می تونه در ازای مبلغی (که معمولاً همون دیه است یا بیشتر و کمتر) از قصاص صرف نظر کنه. یعنی قاتل یا خانواده اش مبلغی رو به عنوان دیه یا توافق به ولی دم می دن و ولی دم هم رضایت میده.

تصور کنید پدری، پسرش رو در یک قتل عمدی از دست داده. این پدر، ولی دم محسوب میشه و این حق رو داره که قاتل رو قصاص کنه، ببخشه یا در ازای دریافت مبلغی، رضایت بده. تصمیم نهایی با اونه و کسی نمی تونه جای اون تصمیم بگیره.

شرط برابری: دین، عقل و جنسیت چه نقشی دارن؟

برای اجرای قصاص نفس، یه سری برابری ها هم باید بین قاتل و مقتول وجود داشته باشه:

• برابری در دین: اگه یه مسلمون، یه مسلمون دیگه رو بکشه، قصاص میشه. اگه یه غیرمسلمون، یه غیرمسلمون دیگه رو بکشه، باز هم قصاص میشه. اما اگه یه مسلمون، یه غیرمسلمون رو بکشه، قصاص نمیشه، ولی باید دیه بده و تعزیر هم میشه (مجازات حبس یا شلاق).

• برابری در عقل: اگه قاتل موقع قتل، مجنون بوده و تعادل روانی نداشته، قصاص نمیشه. اما باید دیه پرداخت کنه.

• برابری در جنسیت و موضوع تفاضل دیه: توی قتل، اگه زن، مرد رو بکشه، قصاص میشه، اما اولیای دم مقتول باید تفاضل دیه رو به خانواده قاتل (زن) پرداخت کنن. تفاضل دیه یعنی نصف دیه کامل مرد. این موضوع برمی گرده به قواعد فقهی که دیه زن رو نصف دیه مرد در نظر می گیره. اگه مرد، زن رو بکشه، قصاص میشه و نیازی به پرداخت تفاضل دیه نیست. به عبارت دیگه، قصاص نفس زن در برابر مرد، منوط به پرداخت نصف دیه کامل از سوی اولیای دم مرد به خانواده زن قاتل است.

موانع قانونی که جلوی قصاص رو می گیرن

یه سری شرایط هم هستن که حتی اگه قتل عمد باشه و اولیای دم هم بخوان، باز هم قصاص نفس اجرا نمیشه:

• دفاع مشروع: اگه کسی برای دفاع از خودش یا ناموس و مالش، ناچار به کشتن مهاجم بشه، قصاص نمیشه. البته باید شرایط دفاع مشروع کاملاً احراز بشه.

• اقدامات پزشکی: اگه پزشک برای نجات جون بیمارش، طبق قواعد پزشکی و با رعایت احتیاط، کاری کنه که منجر به فوت بیمار بشه، قصاص نمیشه. (مثلاً جراحی که عوارض غیرقابل پیش بینی داشته).

• قاتل، پدر یا جد پدری مقتول باشه: این یکی از مهم ترین استثنائات توی قانون ماست. اگه پدری، فرزندش رو عمداً بکشه، قصاص نمیشه! اما به جای قصاص، باید دیه پرداخت کنه و از نظر جنبه عمومی جرم، به حبس محکوم میشه. این حکم ریشه در فقه اسلامی داره و دلیلش هم جایگاه و احترامیه که برای پدر قائل هستن.

• فوت قاتل: اگه قاتل قبل از اجرای حکم قصاص فوت کنه، دیگه نمیشه قصاص رو اجرا کرد.

پس دیدید چقدر شرایط پیچیده و خاصه؟ به خاطر همینه که توی پرونده های قتل، حتماً باید یک وکیل متخصص حضور داشته باشه تا مو به مو این موارد رو بررسی کنه.

از صدور تا اجرا: مراحل قصاص نفس چطوریه؟

خب، حالا فرض کنید همه شرایط قصاص نفس فراهم شده، پرونده در دادگاه کیفری یک بررسی شده و حکم قصاص صادر شده. حالا نوبت به اجرای این حکم می رسه که خودش مراحلی داره و حسابی حساسه.

از دادگاه تا اجازه رهبری

بعد از اینکه حکم قصاص نفس صادر شد و توی دادگاه تجدیدنظر هم تأیید شد و دیگه قطعیت پیدا کرد، پرونده میره به بخش اجرای احکام کیفری. اونجا قاضی اجرای احکام مسئول پیگیریه. اما همین جا تموم نمیشه. چون قصاص نفس یه مجازات خیلی سنگینه، برای اجرای اون باید از مقام معظم رهبری یا نماینده ایشون اجازه (استیذان) گرفته بشه. این یعنی حتی بعد از قطعیت حکم دادگاه، باز هم یه مرحله تأیید نهایی داریم که اهمیت موضوع رو نشون میده.

بررسی های قبل از اجرا

قبل از اینکه حکم اجرا بشه، یه سری بررسی های دیگه هم انجام میشه:

• معاینات پزشکی: پزشک معتمد قوه قضائیه باید محکوم علیه (کسی که حکم قصاص براش صادر شده) رو معاینه کنه تا مطمئن بشن مانعی برای اجرای حکم وجود نداره. مثلاً اگه محکوم علیه زن باشه و باردار باشه یا در دوران شیردهی باشه (و بچه نیاز به شیر مادر داشته باشه)، اجرای حکم به تعویق می افته تا این دوران تموم بشه و بچه بتونه زندگی کنه.

• فرصت ملاقات و وصیت: قاضی اجرای احکام از محکوم علیه می پرسه که می خواد با چه کسانی ملاقات کنه. اگه مانعی نباشه و باعث تأخیر طولانی نشه، این ملاقات ها توی زندان انجام میشه. همچنین، محکوم علیه می تونه وصیت نامه بنویسه و قاضی هم اون رو بررسی می کنه و اگه مشکلی نباشه، ضمیمه پرونده میشه و بعد از اجرا به دست ورثه می رسه.

• توبه: شب یا ساعاتی قبل از اجرای حکم، اگه محکوم علیه رضایت بده، یه مراسم مذهبی برای توبه و استغفار برگزار میشه. درسته که توی قصاص نفس، توبه بعد از قطعیت حکم معمولاً باعث سقوط قصاص نمیشه (چون حق الناسه و حق ولی دمه)، اما جنبه های معنوی و روانی داره.

شیوه اجرا

بالاخره می رسیم به شیوه اجرا. طبق قانون مجازات اسلامی، قصاص نفس باید به شیوه های متعارف که کمترین آزار را به قاتل می رساند انجام بشه. یعنی چی؟ یعنی نمیشه قاتل رو به بدترین شکل ممکن مجازات کرد. الان در ایران، شیوه متعارف برای قصاص نفس، حلق آویز کردن یا همون اعدامه. این روش به عنوان کم آزارترین و انسانی ترین شیوه در نظر گرفته میشه.

همینطور که گفتیم، اگه محکوم علیه زن باشه و باردار باشه یا شیرده، اجرای حکم به تعویق می افته تا بچه به دنیا بیاد و شرایطش پایدار بشه. این هم نشون میده که حتی در اجرای چنین حکم سختی، ملاحظات انسانی در نظر گرفته میشه.

قصاص نفس، اعدام و قصاص عضو: اینا چه فرقی دارن؟

یکی از بزرگترین سوءتفاهم ها در مورد قصاص نفس، قاطی کردن اون با اعدام یا قصاص عضو هست. درسته که همشون مجازات های سنگین محسوب میشن، اما تفاوت های اساسی دارن که دونستنشون حسابی لازمه.

قصاص نفس در مقابل اعدام

اغلب مردم فکر می کنن اعدام و قصاص نفس یه چیزه، چون هر دو در نهایت به سلب حیات منجر میشن. اما این دو تا با هم فرق دارن. بیاید تو یه جدول مقایسه ای ببینیم این تفاوت ها چیه:

ویژگی	قصاص نفس	اعدام
منبع و ماهیت	مبتنی بر حق الناس (حق مردم)، ریشه در فقه اسلامی و قرآن دارد.	مبتنی بر حق الله یا حق حکومت (تعزیر). ممکن است برای جرایم حدی (شرعی) یا تعزیری (قانونی) باشد.
قابلیت گذشت	بله، اولیای دم می توانند قاتل را ببخشند یا با دریافت دیه صلح کنند.	خیر، عموماً قابل گذشت نیست (به جز موارد خاص در جرایم حدی که توبه می تواند مجازات را ساقط کند).
موارد اعمال	فقط برای قتل عمدی.	برای جرایم مختلف حدی (مثل محاربه، افساد فی الارض، زنای محصنه) و یا جرایم تعزیری سنگین (مثل قاچاق مواد مخدر در حجم بالا).
هدف	تلافی متناسب و برقراری عدالت برای خانواده مقتول.	حفظ نظم عمومی، بازدارندگی و مقابله با جرایم شدید علیه جامعه.

خلاصه کلام اینکه، قصاص نفس یه جور حق شخصیه که خانواده مقتول دارن، اما اعدام بیشتر یه مجازات برای جرمی علیه نظمه عمومی یا خداس و معمولاً راه بخشش نداره.

قصاص نفس در مقابل قصاص عضو

حالا بریم سراغ قصاص عضو. فرقش با قصاص نفس چیه؟

• موضوع مجازات: قصاص نفس مربوط به از بین بردن جانه (جان در برابر جان)، اما قصاص عضو مربوط به آسیب زدن به یه عضو از بدنه (چشم در برابر چشم، دست در برابر دست).

• صاحب حق قصاص: توی قصاص نفس، ولی دم (خانواده مقتول) صاحب حقن. توی قصاص عضو، خود اون فردی که آسیب دیده (مجنی علیه) صاحب حقه. مثلاً اگه کسی چشم شما رو عمداً کور کنه، خود شما حق قصاص عضو (کور کردن چشم طرف) رو دارین.

پس با اینکه هر دو از خانواده قصاص هستن و هدفشون تلافی متناسبه، اما حوزه کاریشون با هم فرق می کنه.

وقتی قصاص ساقط میشه: گذشت و بخشش چه نقشی دارن؟

همونطور که تا اینجا فهمیدید، قصاص نفس یه حق الناسه و وابسته به اراده و خواست اولیای دمه. همین موضوع باعث میشه که همیشه یه راه برای بخشش و گذشت وجود داشته باشه. بیایید ببینیم توی چه مواردی قصاص نفس از بین میره یا همون ساقط میشه.

گذشت اولیای دم: حق بخشش

این یکی از مهم ترین و انسانی ترین جنبه های قصاصه. ولی دم، یعنی خانواده مقتول، این حق مطلق رو دارن که قاتل رو ببخشن. این بخشش می تونه دو مدل باشه:

• گذشت مجانی: یعنی ولی دم بدون اینکه چیزی بگیره، قاتل رو می بخشه و از حق قصاصش می گذره. این معمولاً برای خدا، یا به خاطر توبه قاتل یا هر دلیل دیگه انسانی انجام میشه.

• صلح بر دیه: یعنی ولی دم در ازای دریافت مبلغی (که می تونه کمتر، مساوی یا بیشتر از دیه قانونی باشه) رضایت میده و از قصاص صرف نظر می کنه. در این صورت، قاتل از قصاص نجات پیدا می کنه، اما باید مبلغ توافق شده رو بپردازه.

اثرات گذشت خیلی زیاده. اگه همه اولیای دم از حقشون بگذرن، قصاص به طور کامل ساقط میشه و قاتل از اعدام نجات پیدا می کنه. اگه بعضی ها ببخشن و بعضی ها نه، اونایی که نبخشیدن می تونن سهم خودشون از دیه رو بگیرن و اگه بخوان قصاص کنن، باید سهم دیه بقیه رو به قاتل برگردونن. این بحث خودش حسابی پیچیده ست و بهتره با وکیل مشورت بشه.

توبه قاتل: راهی برای امید؟

خب، سوال پیش میاد که اگه قاتل واقعاً از کارش پشیمون بشه و توبه کنه، آیا قصاص ازش ساقط میشه؟ راستش رو بخواهید، چون قصاص نفس حق الناس محسوب میشه، توبه قاتل به تنهایی باعث سقوط قصاص نمیشه و تصمیم نهایی با ولی دمه. یعنی حتی اگه قاتل از ته دل توبه کنه و پشیمون باشه، تا وقتی ولی دم رضایت نده، قصاص پا برجاست.

البته، توبه می تونه روی جنبه عمومی جرم (یعنی حبس یا مجازات تعزیری که حکومت برای حفظ نظم عمومی در نظر می گیره) تأثیر بذاره و گاهی اوقات باعث تخفیف یا حتی بخشش اون مجازات بشه. همچنین، توبه و پشیمانی واقعی قاتل می تونه دل ولی دم رو نرم کنه و باعث بشه اونا به گذشت رضایت بدن.

موارد دیگه که قصاص رو منتفی می کنن

غیر از مواردی که تا الان گفتیم، یه چند تا حالت دیگه هم هست که قصاص رو منتفی می کنه:

• فوت قاتل قبل از اجرا: اگه قاتل قبل از اینکه حکم قصاصش اجرا بشه، فوت کنه، دیگه نمیشه قصاصش کرد. (در این موارد، دیه باید از اموال او پرداخت شود، اگر اولیای دم تقاضای دیه داشته باشند).

• عدم شناسایی قاتل: اگه قاتل هرگز شناسایی نشه و هویتش معلوم نباشه، خب طبیعتاً نمیشه قصاصی رو اجرا کرد.

پس می بینید که حتی بعد از ارتکاب قتل عمد و صدور حکم قصاص، هنوز امید به بخشش و زندگی وجود داره. اینجاست که نقش وکیل متخصص و مشاوره حقوقی پررنگ تر میشه تا با تخصص خودش، بهترین راه رو برای نجات جان محکوم علیه یا احقاق حق ولی دم پیدا کنه.

حرف آخر: چرا مشاوره حقوقی مهمه؟

تا اینجا با هم دیدیم که قصاص نفس فقط یه کلمه ساده نیست، بلکه دنیایی از پیچیدگی ها و ظرافت های حقوقی و فقهی پشتشه. از تعریف و ارکانش گرفته تا شرایط ریز و درشت اجرا و مواردی که می تونه باعث سقوطش بشه. این همه جزئیات نشون میده که توی چنین پرونده های حساسی، خودسر عمل کردن یا اکتفا به اطلاعات عمومی، می تونه عواقب جبران ناپذیری داشته باشه.

به قول معروف، کار را باید به کاردان سپرد. وقتی جون یک انسان در میانه باشه، دیگه جای آزمون و خطا نیست. چه شما ولی دم باشید و دنبال احقاق حق خودتون باشین، چه خدای نکرده خودتون یا یکی از عزیزانتون با اتهام قتل عمد روبرو شده باشین، مشاوره با یک وکیل متخصص کیفری، مثل نور امیدی توی تاریکیه. یه وکیل خوب، نه تنها با همه مواد قانونی و آیین نامه ها آشناست، بلکه تجربه مواجهه با هزاران پرونده مشابه رو داره و می تونه بهترین و سریع ترین راه حل رو بهتون نشون بده.

پس یادتون باشه، توی مسائل حقوقی، مخصوصاً اونایی که با جان و مال آدم ها سروکار دارن، هیچ وقت از مشاوره تخصصی غافل نشید. این یه سرمایه گذاری برای آینده ست، چه برای آرامش روانی شما و چه برای نجات یک زندگی.

سوالات متداول

آیا همیشه حکم قصاص نفس اجرا می شود؟

خیر، قصاص نفس همیشه اجرا نمی شود. اجرای آن منوط به درخواست اولیای دم و وجود شرایط خاص قانونی (مانند عمدی بودن قتل، عدم وجود موانع قانونی و رعایت برابری ها) است. در صورت گذشت اولیای دم، قصاص ساقط می شود.

آیا خانواده مقتول می توانند قاتل را ببخشند؟

بله، اولیای دم (خانواده مقتول به جز همسر) حق مطلق دارند که قاتل را ببخشند (عفو کنند) یا در ازای دریافت مبلغی (صلح بر دیه) از حق قصاص خود صرف نظر کنند.

اگر قاتل زن باشد، آیا باز هم قصاص می شود؟

بله، در صورت قتل عمدی، زن نیز قصاص می شود. اما اگر زن، مردی را به قتل رسانده باشد، اولیای دم مقتول باید تفاضل دیه (نصف دیه کامل مرد) را به خانواده قاتل (زن) پرداخت کنند.

چه کسانی نمی توانند قصاص شوند؟

افرادی که تحت شرایط خاصی قرار دارند قصاص نمی شوند، از جمله: قاتل پدر یا جد پدری مقتول باشد، قاتل در زمان قتل مجنون باشد، قتل در مقام دفاع مشروع انجام شده باشد، یا قتل توسط پزشک با رعایت ضوابط پزشکی رخ داده باشد. در این موارد معمولاً دیه و یا تعزیر (حبس) جایگزین می شود.

آیا قصاص نفس قابل خرید و فروش است؟

حق قصاص نفس به طور مستقیم قابل خرید و فروش نیست، اما اولیای دم می توانند با دریافت مبلغی (که همان دیه یا مبلغی توافقی است) از حق قصاص خود بگذرند و رضایت دهند. این فرآیند به صلح بر دیه معروف است.

مدت زمان اجرای حکم قصاص نفس چقدر است؟

مدت زمان اجرای حکم قصاص نفس بسته به پیچیدگی پرونده، مراحل رسیدگی در دادگاه ها (بدوی، تجدیدنظر، دیوان عالی)، نیاز به استیذان از مقام رهبری و سایر مراحل اداری و قانونی می تواند متفاوت باشد و هیچ زمان ثابت و مشخصی ندارد. این فرآیند ممکن است چندین سال به طول بینجامد.