ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی

اگر توی گشت وگذارتون توی دنیای پر از پیچ و خم قانون به ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی برخوردید، باید بدونید که این ماده دیگه اعتبار نداره و منسوخ شده.
پس اگر جایی این ماده رو دیدید، بهتره خیلی بهش دل نبندید چون دیگه خبری از مفادش نیست. البته این به این معنی نیست که دیگه برای هزینه دادرسی معافیتی وجود نداره؛ نه، اتفاقاً قانون فعلی هم راه هایی برای معافیت از این هزینه ها در نظر گرفته که خیلی هم مهم و کاربردین. بیایید با هم ببینیم ماجرا از چه قراره!

دنیای قانون مثل یک رودخونه می مونه که همیشه در حال تغییر و تحوله؛ گاهی مسیرش عوض میشه، گاهی شاخه های جدیدی پیدا می کنه و گاهی هم بعضی از قسمت هاش خشک میشن. فهمیدن این تغییرات، به خصوص برای ما که توی این رودخونه پر از چالش زندگی می کنیم، حیاتیه. وقتی صحبت از ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی میشه، در واقع داریم از قسمتی از این رودخونه حرف می زنیم که حالا دیگه به تاریخ پیوسته. شاید براتون سوال پیش بیاد که چرا باید دنبال یک ماده منسوخ شده بریم؟ خب، جوابش واضحه؛ شناخت گذشته به ما کمک می کنه تا حال رو بهتر بفهمیم و برای آینده هم دید بهتری داشته باشیم. مخصوصاً توی مسائل حقوقی، دونستن ریشه ها و سیر تحولات قوانین، دیدمون رو بازتر می کنه.

موضوع معافیت از هزینه دادرسی از اون دست مسائلیه که با عدالت ارتباط مستقیم داره. فکرش رو بکنید، اگر کسی پول کافی برای پرداخت هزینه های دادگاه نداشته باشه، آیا باید از حقش بگذره؟ قطعاً نه! برای همین، همیشه راه هایی برای حمایت از اقشار کم برخوردار جامعه وجود داشته تا دسترسی به عدالت برای همه ممکن باشه. هدف ما توی این مقاله دقیقاً همینه: اولاً، یک بار برای همیشه تکلیف ماده ۶۹۰ رو روشن کنیم و بگیم که چی بوده و چرا دیگه نیست. ثانیاً، مهم تر از همه، شما رو با قوانین جدید و جایگزین آشنا کنیم تا بتونید توی شرایط فعلی از حق و حقوق خودتون دفاع کنید. پس، بزن بریم که این سفر حقوقی رو شروع کنیم!

ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی (مصوب ۱۳۱۸) چی می گفت؟ یه نگاه به گذشته

برای اینکه بتونیم تاریخچه این ماده رو درست و حسابی درک کنیم، اول باید ببینیم دقیقاً چه چیزی گفته بود. قانون آیین دادرسی مدنی که سال ۱۳۱۸ تصویب شده بود، ماده ۶۹۰ رو این جوری تعریف کرده بود:

در موارد زیر مدعی از تادیه هزینه دادرسی معاف است: ۱ – دعاوی که خواسته آن از بیست هزار ریال بیشتر نباشد. ۲ – دعوی اعسار نسبت به هزینه دادرسی. دولت و همچنین دادستان از تادیه هزینه دادرسی معاف هستند.

حالا بیایید این ماده رو بند به بند بررسی کنیم و ببینیم هر قسمتش دقیقاً به چه معنا بوده:

تفسیر بندهای ماده ۶۹۰ قدیمی

• بند اول: «دعاوی که خواسته آن از بیست هزار ریال بیشتر نباشد.»

  این بند برای اون دسته از پرونده ها بود که مبلغ مورد اختلاف یا همون «خواسته» دعوا، خیلی زیاد نبود. بیست هزار ریال توی اون زمان، شاید ارزش زیادی داشته، ولی هدف قانون گذار این بود که برای پرونده های کوچیک و کم اهمیت، مردم رو از پرداخت هزینه های دادگاه معاف کنه. این کار به نوعی حمایت از افرادی بود که برای احقاق حقوق جزئیشون نباید زیر بار هزینه های سنگین می رفتن.

• بند دوم: «دعوی اعسار نسبت به هزینه دادرسی.»

  کلمه «اعسار» یعنی ناتوانی مالی. این بند به این معنی بود که اگه کسی واقعاً پول کافی برای پرداخت هزینه های دادرسی رو نداشت و می خواست اعلام کنه که «من معسر هستم»، دیگه لازم نبود برای ثبت درخواست اعسارش هم هزینه بده. خودش یک جور حمایت اضافه بود برای اینکه اون افراد بتونن حتی درخواست معافیت از هزینه دادرسی رو هم بدون هزینه ثبت کنن.

• بند سوم: «دولت و همچنین دادستان از تادیه هزینه دادرسی معاف هستند.»

  این بند هم کاملاً واضحه. دولت و دادستان که نماینده عمومی جامعه هستن و برای منافع عمومی پرونده تشکیل میدن، از پرداخت هزینه های دادرسی معاف بودن. منطق پشت این قضیه این بود که دولت نباید برای انجام وظایفش و حفظ نظم عمومی، خودش هم متحمل هزینه های اضافه بشه.

فلسفه و رویکرد قانون گذار در گذشته

اگه به فلسفه این ماده نگاه کنیم، می بینیم که هدف اصلی قانون گذار توی سال ۱۳۱۸، تسهیل دسترسی مردم به عدالت و حمایت از اقشار مختلف جامعه بوده. اون ها می خواستن:

• حمایت از دعاوی خرد: مردم رو تشویق کنن تا حتی برای مبالغ کوچک هم بتونن به دادگستری مراجعه کنن و حقشون رو بگیرن.
• تسهیل دسترسی به عدالت برای کم برخوردارها: با معاف کردن افراد معسر از هزینه دادرسی، راه رو برای رسیدگی به پرونده هاشون باز کنن.
• کمک به نهادهای دولتی: انجام وظایف دولتی و دادستانی رو بدون بار مالی اضافه، امکان پذیر کنن.

این ماده توی دوره خودش، اثرات حقوقی مهمی داشت و به خیلی از پرونده ها کمک می کرد تا به جریان بیفتن و به نتیجه برسن. اما خب، همون طور که گفتیم، رودخونه قانون همیشه در حال حرکته و این ماده هم به ایستگاه پایان خودش رسید.

چرا و کی منسوخ شد؟ پایان عمر ماده ۶۹۰

حالا که فهمیدیم ماده ۶۹۰ چی می گفته، وقتشه که بریم سراغ بخش هیجان انگیز داستان: اینکه چرا و کی از دور خارج شد! بالاخره هر قانونی، تاریخ مصرفی داره و باید جای خودش رو به قوانین جدیدتر و متناسب با شرایط روز بده.

تاریخ دقیق نسخ: روزی که ماده ۶۹۰ بازنشست شد!

ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۱۸، بالاخره توی تاریخ ۰۹/۰۹/۱۳۴۹ رسماً منسوخ شد. یعنی از این تاریخ به بعد، دیگه هیچ کس نمی تونست به این ماده استناد کنه و باید دنبال قوانین جدید برای معافیت از هزینه دادرسی می گشت. این تاریخ خیلی مهمه، چون خط قرمزی بین گذشته و حال حقوقی ما در این زمینه محسوب میشه.

کدوم قانون، باعث نسخ ماده ۶۹۰ شد؟

نسخ ماده ۶۹۰، جزئی از اصلاحات گسترده تری بود که در قوانین آیین دادرسی مدنی اتفاق افتاد. در واقع، با تصویب

قانون اصلاح پاره ای از قوانین دادگستری مصوب ۱۳۴۹

، بسیاری از مواد و قوانین قدیمی، از جمله ماده ۶۹۰، دستخوش تغییر و نسخ شدن. این اصلاحات به این دلیل بود که ساختار قضایی و نیازهای جامعه تغییر کرده بود و قوانین قبلی دیگه پاسخگوی نیازهای روز نبودن.

چرا تغییر لازم بود؟ دلایل احتمالی نسخ

وقتی یک قانون نسخ میشه، معمولاً دلایل مختلفی پشت این قضیه وجود داره. در مورد ماده ۶۹۰ هم میشه به چند تا دلیل احتمالی اشاره کرد:

1. تغییر رویکرد قانون گذاری:

   با گذشت زمان، دیدگاه قانون گذاران نسبت به مسائل حقوقی و نحوه حمایت از افراد تغییر کرد. شاید نیاز به یک سیستم جامع تر و یکپارچه تر برای معافیت از هزینه دادرسی احساس می شد که فقط به مبلغ خواسته محدود نباشه.

2. بی ارزش شدن مبلغ ۲۰ هزار ریال:

   یکی از مهم ترین دلایل، بی ارزش شدن تدریجی مبلغ ۲۰ هزار ریال بود. توی سال ۱۳۱۸ این مبلغ شاید ارزش قابل توجهی داشت، اما با گذشت بیش از ۳۰ سال و تورم، این رقم دیگه به قدری ناچیز شده بود که عملاً بند اول ماده ۶۹۰ کارایی خودش رو از دست داده بود. انگار که یک قانون برای یک مقدار پول خیلی کم وضع شده باشه که دیگه هیچ معنی و مفهومی نداره.

3. نیاز به جامعیت بیشتر:

   قانون گذار دنبال این بود که یک چارچوب کلی و جامع برای معافیت از هزینه دادرسی ایجاد کنه که فقط محدود به چند حالت خاص نباشه و بتونه شرایط مختلف رو پوشش بده. برای همین، به سمت تدوین قوانین کلی تر مثل بحث اعسار رفت.

4. تغییرات اقتصادی و اجتماعی:

   جامعه ایران در دهه ۴۰ شمسی در حال گذر از تغییرات سریع اقتصادی و اجتماعی بود. این تغییرات نیاز به قوانین جدید و به روزتر رو ایجاب می کرد تا سیستم قضایی بتونه با این تحولات همراه باشه.

مفهوم «منسوخه» در قوانین و پیامدهای اون

وقتی میگیم یک قانون «منسوخ» شده، یعنی اون قانون دیگه هیچ اثر حقوقی نداره و مثل این می مونه که اصلاً وجود خارجی نداره. دیگه نمیشه توی دادگاه ها بهش استناد کرد، نمیشه بر اساس اون رأی صادر کرد و خلاصه اینکه، فقط جنبه تاریخی و پژوهشی داره. پیامد این موضوع اینه که اگه کسی به اشتباه به یک ماده منسوخ شده استناد کنه، دادگاه اون استناد رو قبول نمی کنه و باید بر اساس قوانین جدید و معتبر عمل کنه. پس خیلی مهمه که همیشه از آخرین نسخ قوانین مطلع باشیم و خودمون رو باهاشون به روز نگه داریم.

حالا چی؟ جایگزین های قانونی برای معافیت از هزینه دادرسی (قانون ۱۳۷۹)

خب، دیدیم که ماده ۶۹۰ چطور بازنشست شد و دیگه به تاریخ پیوست. حالا وقتشه که بریم سراغ قوانین فعلی و ببینیم توی قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹، چه راه هایی برای معافیت از هزینه دادرسی وجود داره. دیگه نباید دنبال گذشته باشیم؛ باید حال رو بشناسیم و ازش استفاده کنیم!

ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹: قهرمان جدید ما!

ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۷۹، در واقع مهم ترین و پرکاربردترین جایگزین ماده ۶۹۰ قدیمی برای بحث معافیت از هزینه دادرسی به حساب میاد. این ماده به طور کامل به موضوع «اعسار از هزینه دادرسی» می پردازه و شرایط و مراحل اون رو مشخص می کنه. بیایید ببینیم چی میگه:

«در دعاوی مالی، در صورتی که خواهان اعسار خود را از پرداخت هزینه دادرسی ثابت نماید، از پرداخت آن معاف است.»

حالا این یعنی چی؟

• شرایط و مراحل درخواست اعسار:

  برخلاف ماده ۶۹۰ قدیمی که به مبلغ خواسته محدود بود، ماده ۵۰۵ میگه اگه شما توان مالی برای پرداخت هزینه های دادگاه رو ندارید (یعنی معسر هستید)، میتونید درخواست معافیت بدید. البته این ثابت کردن اعسار، مراحلی داره. باید:

  1. یک دادخواست جداگانه یا همزمان با دادخواست اصلی، برای اعسار از هزینه دادرسی ارائه بدید.
  2. توی دادخواست اعسار، باید دلایل و مدارکی رو که نشون میده شما توان پرداخت ندارید، ارائه کنید. مثلاً اینکه بیکارید، درآمدتون کمه، بدهکارید، یا تعداد افراد تحت تکفلتون زیاده.
  3. معمولاً به شهادت حداقل دو شاهد نیاز دارید که از وضعیت مالی شما مطلع باشن و کتباً تأیید کنن که شما توان پرداخت هزینه دادرسی رو ندارید. این شهادت نامه ها باید با جزئیات وضعیت مالی شما نوشته بشن.
  4. دادگاه بعد از بررسی مدارک و شنیدن شهادت شهود (اگه لازم باشه)، در مورد درخواست اعسار شما تصمیم می گیره. اگه اعسار شما ثابت بشه، از پرداخت هزینه دادرسی معاف میشید و پرونده اصلی شما ادامه پیدا می کنه.

تفاوت های اساسی رویکرد قانون گذار در ماده ۶۹۰ قدیم و ماده ۵۰۵ جدید

تفاوت این دو ماده مثل زمین تا آسمونه و نشون دهنده تغییر نگرش قانون گذاره:

• معیار معافیت:
  • ماده ۶۹۰: معیار اصلی، مبلغ خواسته (۲۰ هزار ریال) بود. یعنی اگه پرونده شما از یک مبلغ خاص کمتر بود، خودبه خود معاف بودید.
  • ماده ۵۰۵: معیار، وضعیت مالی واقعی خواهان و اثبات اعسارشه. مهم نیست خواسته چقدره، اگه شما واقعاً پول ندارید، میتونید درخواست معافیت بدید.
• شامل شدن همه دعاوی:
  • ماده ۶۹۰: فقط دعاوی با خواسته کمتر از ۲۰ هزار ریال.
  • ماده ۵۰۵: شامل همه دعاوی مالی میشه، به شرط اثبات اعسار.
• نیاز به اثبات:
  • ماده ۶۹۰: تقریباً خودکار بود و نیاز به اثبات پیچیده ای نداشت (فقط کافی بود مبلغ خواسته کم باشه).
  • ماده ۵۰۵: حتماً نیاز به اثبات داره و باید به دادگاه ثابت کنید که توانایی پرداخت هزینه دادرسی رو ندارید.

سایر مواد مرتبط با معافیت از هزینه دادرسی

جدا از ماده ۵۰۵، قوانین دیگه ای هم وجود دارن که به صورت خاص، نهادها یا افراد مشخصی رو از پرداخت هزینه دادرسی معاف می کنن. مثلاً:

• نهادهای حمایتی: معمولاً نهادهایی مثل کمیته امداد امام خمینی (ره) یا سازمان بهزیستی و بنیاد شهید در مورد پرونده های مربوط به افراد تحت پوشش خودشون، از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستن. این معافیت ها معمولاً توی قوانین خاص این نهادها پیش بینی شده.
• دولت و دادستان: در مورد دولت و دادستان، رویکرد کلی اینه که در راستای وظایف حاکمیتی شون از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستند، اما این موضوع هم در قوانین جدیدتر با جزئیات بیشتری تنظیم شده و مثل گذشته، بدون قید و شرط نیست.

پس، اصل کلی توی حقوق ایران اینه که

«پرداخت هزینه دادرسی»

یک اصله و

«معافیت»

از اون، یک استثنا محسوب میشه. یعنی همه باید هزینه ها رو بپردازن، مگر اینکه قانون به طور صریح اجازه معافیت رو داده باشه و شرایطش هم فراهم باشه. این رویکرد باعث میشه تا سیستم قضایی از منابع مالی خودش بهره مند بشه و در عین حال، حق دسترسی به عدالت برای هیچ کس، به خاطر مسائل مالی، از بین نره.

آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی: چارچوب بندی معافیت از هزینه دادرسی

همونطور که گفتیم، قوانین مثل یک رودخانه اند و گاهی اوقات برای اینکه مسیرش رو دقیق تر بدونیم، به تابلوهای راهنما نیاز داریم. توی دنیای حقوق، آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی قوه قضائیه، دقیقاً همین نقش رو بازی می کنن. این آرا به ما کمک می کنن تا بفهمیم قضات چطور قوانین رو تفسیر می کنن و توی شرایط مختلف چه دیدگاهی دارن. مخصوصاً در مورد معافیت از هزینه دادرسی که یه موضوع حساسه، این آرا خیلی به کارمون میان.

بررسی رای وحدت رویه شماره ۶ – ۱۳۶۱/۲/۲۷ (دیوان عالی کشور): یک چراغ راهنما!

یکی از مهم ترین آرایی که در مورد معافیت از هزینه دادرسی صادر شده، رای وحدت رویه شماره ۶ دیوان عالی کشور در تاریخ ۱۳۶۱/۲/۲۷ هست. این رای یه جمله کلیدی داره که باید حسابی بهش دقت کنیم:

با توجه به مقررات آیین دادرسی مدنی عموم اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی به طور کلی موظف به پرداخت هزینه دادرسی هستند و معافیت از هزینه دادرسی امری استثنایی و خلاف اصل است.

خب، این یعنی چی؟ این رای به ما میگه که:

• پرداخت هزینه، اصله:

  به طور پیش فرض، همه ما (هم آدم ها، هم شرکت ها و سازمان ها) باید هزینه های دادگاه رو بپردازیم. این مثل یک قاعده کلیه.

• معافیت، یک استثناست:

  اگه قراره از پرداخت این هزینه ها معاف بشیم، این یک اتفاق خاص و ویژه ست. یعنی باید شرایط مشخص و قانونی برای این معافیت وجود داشته باشه. پس اگه کسی ادعای معافیت می کنه، باید بتونه ثابت کنه که جزو اون استثناهاست.

این رای وحدت رویه، چارچوب کلی رو برای قضات مشخص می کنه که در مواجهه با درخواست های معافیت، همیشه اولویت با پرداخت هزینه هست و باید خیلی با احتیاط و بر اساس مستندات قانونی، معافیت رو پذیرفت.

شرکت های وابسته به دولت و رای وحدت رویه

یکی از نکات مهمی که توی همین رای وحدت رویه و سایر تفاسیر اومده، بحث شرکت های وابسته به دولت هست. قبلاً شاید این ابهام وجود داشت که آیا این شرکت ها هم مثل خود دولت از پرداخت هزینه دادرسی معاف هستن یا نه. این رای به روشنی بیان می کنه که

«شرکت های وابسته به دولت که دارای شخصیت حقوقی مستقل بوده و بودجه ای جدا از بودجه عمومی دولت دارند، موظف به پرداخت هزینه دادرسی هستند.»

این یعنی اگه یک شرکت دولتی، بودجه و حساب کتاب جداگانه داره، دیگه نمیتونه به بهانه دولتی بودن، از پرداخت هزینه ها شونه خالی کنه. این موضوع برای ایجاد عدالت بین همه خواهان ها، چه خصوصی و چه دولتی، خیلی مهمه.

آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی دیگر

غیر از این رای مهم، آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی دیگه ای هم وجود دارن که جنبه های مختلف معافیت از هزینه دادرسی و اعسار رو روشن می کنن. مثلاً:

• شرایط اثبات اعسار:

  بعضی از آرا به این می پردازن که چه مدارکی برای اثبات اعسار کافیه و چه نوع شهادتی قابل قبوله. اینکه شهود باید حتماً از وضعیت مالی شخص اطلاع کامل داشته باشن و شهادتشون جزئی باشه.

• زمان طرح دعوای اعسار:

  اینکه آیا میشه درخواست اعسار رو همزمان با دادخواست اصلی داد یا حتماً باید قبل از اون باشه (که معمولاً همزمان یا حتی بعد از دادخواست اصلی هم میشه).

• اعسار از پرداخت اقساطی:

  گاهی اوقات دادگاه فرد رو از پرداخت کلی معاف نمی کنه، بلکه بهش اجازه میده که هزینه ها رو به صورت اقساطی بپردازه. این هم خودش یکی از انواع تسهیلات برای افرادیه که توانایی پرداخت یکجا رو ندارن.

خلاصه کلام، این آرا و نظریات مثل راهنماهای کوچیکی هستن که توی مسیر پیچیده قوانین، دست ما رو می گیرن و بهمون نشون میدن که کجا باید مراقب باشیم و چطور درست قدم برداریم. با دونستن این نکات، هم وکلا و حقوقدانان میتونن کارشون رو بهتر انجام بدن و هم افراد عادی میتونن با دید بازتری وارد پروسه قضایی بشن و از حقوقشون دفاع کنن. این یعنی دسترسی به عدالت، نه فقط روی کاغذ، بلکه در عمل هم فراهم میشه.

نتیجه گیری: از گذشته تا حال، رو به آینده!

خب، رسیدیم به آخر این سفر هیجان انگیز حقوقی! توی این مسیر، با هم از دل تاریخ قوانین رد شدیم و دیدیم که چطور ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، که روزگاری برای خودش برو و بیایی داشت، حالا دیگه فقط یه یادگاره از گذشته ست. درسته که این ماده دیگه اعتبار نداره، اما فهمیدیم که چرا وجود داشته و چه دغدغه هایی پشت سرش بوده.

مهم ترین نکته ای که باید از این بحث تو ذهنمون بمونه اینه که

ماده ۶۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، منسوخ شده و هیچ اعتبار قانونی نداره.

پس دیگه بهش استناد نکنید! قهرمان جدید و اصلی ما برای بحث معافیت از هزینه دادرسی،

ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹

هست که به ما اجازه میده در صورت اثبات اعسار (ناتوانی مالی)، از پرداخت هزینه های دادگاه معاف بشیم. این یعنی قانون گذار به جای اینکه فقط به مبلغ خواسته نگاه کنه، حالا بیشتر به جیب و توانایی مالی واقعی شما توجه می کنه.

دیدیم که پرداخت هزینه دادرسی، اصله و معافیت از اون، یک استثنا به حساب میاد. این موضوع رو رای وحدت رویه دیوان عالی کشور هم تاکید کرده. پس اگه فکر می کنید شرایط معافیت از هزینه دادرسی رو دارید، باید آستین بالا بزنید و به دادگاه ثابتش کنید.

در آخر، یک توصیه دوستانه: دنیای قانون، دنیای پیچیده ایه و هر روز ممکنه قوانین و مقررات جدیدی بهش اضافه بشن یا بعضی هاشون تغییر کنن. برای اینکه همیشه حق و حقوقتون سر جاش باشه و ناخواسته گرفتار دردسرهای قانونی نشید، همیشه سعی کنید اطلاعاتتون رو به روز نگه دارید. بهترین کار هم اینه که برای مسائل حقوقی خاص و پیچیده، حتماً با یک وکیل یا متخصص حقوقی مشورت کنید. اون ها می تونن با دانش و تجربه شون، بهترین راه رو بهتون نشون بدن و کمکتون کنن تا قدم های درستی توی مسیر قانونی بردارید. یادتون باشه، دونستن قانون و استفاده درست از اون، می تونه کلی از مشکلات رو حل کنه و مسیر زندگی رو براتون هموارتر کنه.